AFGANİSTAN TÜRKLERİNDE HALICILIK
Türkmenler, halı ve kilimi asırlardır dokuyorlar. Gerek geçim kaynaklarını sağlamak için gerekse kullanım için çeşitli renk ve desenlerde halı ve kilim dokumuşlardır.
Türkmenler halı ile öyle bir haşır neşir olmuşlardır ki, çadırlarında, evlerinde, hatta binek hayvanlarında dahi kullanmaktadırlar. Türkmenler tarih boyunca kullandıkları dokumayı göçebe hayatlarında, yerleşik hayatlarında, yaşamış oldukları uzun savaş dönemlerinde ve hicret yıllarında dahi halı sanatını bırakmamışlardır.
Cenabı Allah'ın Türkmen halkına bir nimet olarak bahşettiği halı sanatı ile hiç bir yerde darda kalmadılar. Gerek istikrarlı bir döneminde, gerekse Rus Afgan savaşı döneminde de kendilerine veli nimet olarak gördükleri halı sanatı ile asla aç kalmadılar ve hatta kimseye el sermediler. Türkmenler, Afganistan’da ve göçmen olarak yaşadıkları Pakistan’da çoğunun geçim kaynağı halıdır.
Türkmenler kurdukları devletler olsun imparatorluklar, hatta han ve beğliklerin saraylarında hep kırmızı Türkmen halılarını kullanılmışlar. Şuanda bile Türkmen halıları başta ABD olmak üzere birçok Avrupa ülkelerinde kullanılmaktadır.
Türkmenler halı ile öyle bir haşır neşir olmuşlardır ki, çadırlarında, evlerinde, hatta binek hayvanlarında dahi kullanmaktadırlar. Türkmenler tarih boyunca kullandıkları dokumayı göçebe hayatlarında, yerleşik hayatlarında, yaşamış oldukları uzun savaş dönemlerinde ve hicret yıllarında dahi halı sanatını bırakmamışlardır.
Cenabı Allah'ın Türkmen halkına bir nimet olarak bahşettiği halı sanatı ile hiç bir yerde darda kalmadılar. Gerek istikrarlı bir döneminde, gerekse Rus Afgan savaşı döneminde de kendilerine veli nimet olarak gördükleri halı sanatı ile asla aç kalmadılar ve hatta kimseye el sermediler. Türkmenler, Afganistan’da ve göçmen olarak yaşadıkları Pakistan’da çoğunun geçim kaynağı halıdır.
Türkmenler kurdukları devletler olsun imparatorluklar, hatta han ve beğliklerin saraylarında hep kırmızı Türkmen halılarını kullanılmışlar. Şuanda bile Türkmen halıları başta ABD olmak üzere birçok Avrupa ülkelerinde kullanılmaktadır.
Her Türkmen boylarına göre halı desenleri, çizgileri ve motifleri de bulunmaktadır
Örneğin, Ersarı gölü, Teke gölü, Ahal gölü gibi her desenin ve çizgilerin adı ve ona ait boyları vardır. Afganistan Türkmenlerinde halının yeri ve önemi çok büyüktür.
Afganistan devleti kurulduğundan buyana Türkmen halkının el emeği göz nuru el sanatı Türkmen halısına her zaman ihtiyaç duymuştur. Çünkü Afganistan’da 3 milyon dan fazla Türkmen halkı yaşamaktadır ve Afganistan devleti ekonomisine büyük katkı sağlamaktadırlar. Türkmen el halıları Afganistan ekonomisinin % 40 gelir getirici ürünü olup, ayrıca ihracatta % 70 varan ilerleme kaydetmiştir.
Gerek iç piyasada, gerekse dış piyasada Afganistan’ın en önemli pazar kaynaklarından biri de halıdır. Bugün Türkmen halıları başta ABD, Almanya, İsviçre, Fransa, Hollanda, İtalya, Danimarka, Türkiye, Rusya, Arabistan gibi dünyanın en sayılı ülkelerine ihraç edilmektedir.
Gerek iç piyasada, gerekse dış piyasada Afganistan’ın en önemli pazar kaynaklarından biri de halıdır. Bugün Türkmen halıları başta ABD, Almanya, İsviçre, Fransa, Hollanda, İtalya, Danimarka, Türkiye, Rusya, Arabistan gibi dünyanın en sayılı ülkelerine ihraç edilmektedir.
Türkmen halılarının yapılışı:
Koyun bahar ve güz olmak üzere iki defa kırpılır. Bu kırpılan yünler bir birine karıştırılmadın güzelce yıkanır ve güneşe serilir.
Kuruyan yün Türkmen gelin ve kızları tarafından Yün Tarak dedikleri ağaçtan yapılmış dik ve ayaklı taraktan güzelce taranır. Taranan yünler belli bir kıvama geldikten sonra ''Sümek'' adını verdikleri ufak parçalara ayrılır. İplik haline getirilmesi için parçalara ayrılan sümekler İk ve Atanak (ip eğirme aleti) ile eğrilerek iplik haline getirilir. Eğirilen iplere Eriş adı verilir ve bu hazırlanan ipler halının dokunacak değil de önülecek ipleri olur. Bu ergiş ipleri asla boyanmaz.
Dokunacak ipler ise ayrı bir yerde ve ya atölyeden hazırlanakar gelir. Bu iplerin boyası kimyasal maddeler değilde çeşitli bitki özleri, bitki kökleri, saman sapı, bozkırlarda yetişen sazak kökleri veya nar kabuğu ve bunun gibi bitkisel ve kök boyalar kullanılarak kaynatılarak kullanılar.
Halının saçak ipliği olacak ergeş ve boya iplikleri hazırlandıktan sonra, öze olarak hazırlanın halı tezgahları bunlarda ''Yer tezgahı ve dik tezgahlar'' olmak üzerer iki çeşide ayrılır.
Halı ipleri hazırlandıktan sonra halı tezgahlarında belli ölçülerde metre kare ve ebatlarına göre, eriş (boyanmamış) ipleri tezgahlara dizilir. Daha sonra yapılacak halı desenine göre renkli iplikler hazırlanır ve halı dokunmaya başlanılır.
Kuruyan yün Türkmen gelin ve kızları tarafından Yün Tarak dedikleri ağaçtan yapılmış dik ve ayaklı taraktan güzelce taranır. Taranan yünler belli bir kıvama geldikten sonra ''Sümek'' adını verdikleri ufak parçalara ayrılır. İplik haline getirilmesi için parçalara ayrılan sümekler İk ve Atanak (ip eğirme aleti) ile eğrilerek iplik haline getirilir. Eğirilen iplere Eriş adı verilir ve bu hazırlanan ipler halının dokunacak değil de önülecek ipleri olur. Bu ergiş ipleri asla boyanmaz.
Dokunacak ipler ise ayrı bir yerde ve ya atölyeden hazırlanakar gelir. Bu iplerin boyası kimyasal maddeler değilde çeşitli bitki özleri, bitki kökleri, saman sapı, bozkırlarda yetişen sazak kökleri veya nar kabuğu ve bunun gibi bitkisel ve kök boyalar kullanılarak kaynatılarak kullanılar.
Halının saçak ipliği olacak ergeş ve boya iplikleri hazırlandıktan sonra, öze olarak hazırlanın halı tezgahları bunlarda ''Yer tezgahı ve dik tezgahlar'' olmak üzerer iki çeşide ayrılır.
Halı ipleri hazırlandıktan sonra halı tezgahlarında belli ölçülerde metre kare ve ebatlarına göre, eriş (boyanmamış) ipleri tezgahlara dizilir. Daha sonra yapılacak halı desenine göre renkli iplikler hazırlanır ve halı dokunmaya başlanılır.
Afganistan’da Türkmen halısı dokulan yerler şunlardır:
a) Şibirgan şehrine bağlı Hücüdükke, Mengecik, Garkın, Hamiyap, Akça, Mürdiyan, Hanaka ilçelerinde ve bu ilçerelere bağlı köylerinde.
b) Faryap İline bağlı Anthoy, Hançarbağ, Karamgol ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
c) Badıgis İline bağlı Marçak ilçesinde ve bu ilçeye bağlı Türkmen köylerinde.
d) Belh İline bağlı Devletabat, Kelder, Şortepe, ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
e) Kunduz İline bağlı İmamsahip, Çardere, Deştiarçi, Akdepe ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
b) Faryap İline bağlı Anthoy, Hançarbağ, Karamgol ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
c) Badıgis İline bağlı Marçak ilçesinde ve bu ilçeye bağlı Türkmen köylerinde.
d) Belh İline bağlı Devletabat, Kelder, Şortepe, ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
e) Kunduz İline bağlı İmamsahip, Çardere, Deştiarçi, Akdepe ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
Günümüzde yapılan Türkmen halılarının isimleri ise şöyledir:
a) Bilcik
b) Kunduzi
c) Halmemedi
d) Çöprenk (Uşak)
e) Cengelarık
f) Kargahi
g) Hocaroşnayi
(Hazırlayan Muhammet Aşır Eşgeroğlu)
b) Kunduzi
c) Halmemedi
d) Çöprenk (Uşak)
e) Cengelarık
f) Kargahi
g) Hocaroşnayi
(Hazırlayan Muhammet Aşır Eşgeroğlu)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder